Wikipedysta:Bosyantek/brudnopis2

Egipt rzymski (łac. Aegyptus, stgr. ἐπαρχία Αἰγύπτου Eparhia Aigiptu) – jedna z prowincji cesarstwa rzymskiego, zaanektowana przez Oktawiana Augusta w wyniku wojny z Markiem Antoniuszem, po śmierci ostatniej królowej z greckiej dynastii Ptolemeuszów Kleopatry VII (30 p.n.e.) Od 395 prowincja cesarstwa wschodniorzymskiego, utracona na skutek podboju arabskiego (642-645).

 Osobny artykuł: Egipt ptolemejski.

Formalne relacje egipsko-rzymskie rozpoczęły się od rutynowego poselstwa wysłanego do Rzymu w 273 p.n.e. przez greckiego króla Egiptu Ptolemeusza II. Późniejsza życzliwa neutralność Lagidów w trakcie toczonych przez Rzymian wojen punickich (264-146) nasuwa wniosek o w miarę poprawnych stosunkach obu państw również w wieku następnym (II p.n.e.)^[1] Ponieważ jednak potęga Rzymu rosła w tym czasie odwrotnie proporcjonalnie do znaczenia i siły monarchii hellenistycznych, już w 168 p.n.e. (poselstwo Laenasa) senat rzymski zdołał roztoczyć nad całym regionem swoją polityczną „opiekę”, co oznaczało bezceremonialne ingerencje w sprawy Egiptu, jeśli tylko interes Rzymu uznano za zagrożony^[2][3].

Powolny upadek, targanego wewnętrznymi konfliktami, państwa egipskiego potęgował uzależnienie i de facto trwający przez kolejne sto lat stan pozornej niezawisłości. Nie dążono jednak do włączenia państwa Ptolemeuszów w granice imperium, politycy znad Tybru woleli bowiem zasiadających na aleksandryjskim tronie, wiecznie skłóconych Lagidów, niż swoich ambitnych kolegów zarządzających zasobną prowincją.

Fakt ten nie powstrzymał jednak stopniowej dezintegracji. I tak władający w Cyrenajce nieślubny syn Ptolemeusza VIII Fyskona (brzuchacza) Ptolemeusz Apion, na mocy testamentu w 96 p.n.e. przekazał swoje władztwo Rzymowi (prowincja od 74 p.n.e.), z kolei w 59 p.n.e., nie pytając nikogo o zdanie, senat zdecydował o zbrojnej aneksji Cypru (rządzący nim młodszy brat Ptolemeusza XII popełnił samobójstwo). Brak reakcji ze strony króla skutkował w Aleksandrii wybuchem buntu, szybko stłumionego przez rzymskie legiony^[2].

Kolejna z ważniejszych interwencji miała miejsce w latach 48-47 p.n.e., kiedy to w pogoni za Pompejuszem, przybyły nad Nil, Cezar zmuszony został do ingerencji w otwarty konflikt pomiędzy rządzącym rodzeństwem (i jednocześnie małżeństwem) Kleopatrą VII i Ptolemeuszem XIII. Młody król zginął w zamieszkach, które najprawdopodobniej sam zorganizował, a Cezar (pomimo nieukrywanego afektu do Kleopatry) pozostawił w Egipcie trzy legiony (uzupełnione później o czwarty), co oznaczało dodatkowe ograniczenie i tak pozornej niezależności^[2][4].

Ostateczny los państwa Lagidów dokonał się w kilkanaście lat później, kiedy to inspirowany związkiem z Kleopatrą Antoniusz (i jednocześnie polityczny spadkobierca Cezara), podjął próbę organizacji rzymskiego wschodu na wzór hellenistyczny. Spotkało się to ze zdecydowaną reakcją kolejnego z dziedziców, Oktawiana Augusta, a wojna która wybuchła, doprowadziła do całkowitej klęski Antoniusza (31 p.n.e.), upadku Kleopatry i przejścia królestwa Ptolemeuszów pod bezpośrednie władanie pierwszego cesarza^[2][5].

 Osobny artykuł: Papirologia.

Stan zachowania źródeł pisanych do dziejów greckiego Egiptu jest wyjątkowo bogaty^[6][7][8] (okres ptolemejski i rzymski, w którym dominował substrat grecki, traktowane są razem i badane przez osobną grupę specjalistów^[6]). Specyficzny, niezwykle suchy klimat sprzyjał przetrwaniu, odnalezionych w ogromnych ilościach dokumentów, spisanych na materiale w zwykłych warunkach krótkowiecznym, czyli papirusie. Uzupełnia go równie liczny ostrakon (zapiski na popękanej ceramice), tylko pomiędzy rokiem 1987-1993 odnaleziony w ilości ok. 9 tys. fragmentów (wykopaliska pod Mons Claudianus)^[7]. Nie mniej ważne (o ile nie najważniejsze) są teksty pisarzy klasycznych, w tym szczegółowy i będący najprawdopodobniej wynikiem osobistych obserwacji, opis kraju pióra Strabona^[6] (Geografia XVII^[9]).

Bogactwo źródeł pisanych natrafia jednak na problem niezwykle szczupłego stanu badań archeologicznych^[8]. Według niektórych (Wipszycka^[6]) egiptologia skupia się bowiem na stanowiskach wcześniejszych, o wiele bardziej efektownych^[6]. To najprawdopodobniej dlatego prawie żadne większe miasto z okresu rzymskiego nie zostało przebadane kompleksowo, nie mówiąc o stanowiskach wiejskich, a fakt ten odpowiada za brak wystarczającej ilości materiału porównawczego dla źródeł papirologicznych^[8].

Miejsce Egiptu w strukturze cesarstwa okazało się wyjątkowe. Ponieważ odrębność kulturowa oraz sąsiedztwo mórz i pustyń tworzyła tu niebezpieczeństwo łatwej separacji, a z Egiptu pochodziła duża część rozdawanego proletariuszom zboża (za czasów Nerona 1/3 dostaw^[10]), kraj potraktowano z wielką ostrożnością. Z byłego władztwa Ptolemeuszów utworzono osobistą domenę cesarzy^[10], którzy jedynie nieznacznie modyfikując lokalny system administracji, zajęli w nim de facto miejsce greckich monarchów^[11][12]. W początkach osobistych rządów Augusta dokonano reformy zarządzania prowincjami. „Wewnętrzne” podbite w III/II wieku p.n.e. jako bezpieczne oddano w zarząd senatowi, z kolei te przyłączone później i wymagające stacjonowania legionów, przeszły pod bezpośredni nadzór cesarzy^[13].

Zarząd nad prowincjami powierzano zazwyczaj byłym konsulom, z wyjątkiem Egiptu, gdzie utworzono prefekturę obsadzaną wyłącznie ekwitami (łac. praefectus Aegypti; senatorom nad Nil nie wolno było się zbliżać!)^[14] Powierzanie nadzoru nad Egiptem urzędnikowi w randze prefekta miało na celu wyraźne zaznaczenie, że panem w tym kraju był August, a prefekt tylko działającym w jego imieniu zastępcą^[13].

Pierwszym zarządcą Egiptu został osobisty przyjaciel Oktawiana, poeta Gajusz Korneliusz Gallus. Jego podstawowym zadaniem było szybkie uporządkowanie spraw wewnętrznych, dlatego już w początkach pełnienia urzędu, na czele stacjonujących legionów przyłączył zrewoltowany od dłuższego czasu Górny Egipt^[12]. Pomimo bezsprzecznych sukcesów nie rządził jednak długo. Zaprowadzenie porządku zjednało mu sympatię Egipcjan, a w miejscach publicznych pojawiły się jego pomniki oraz wychwalające go pochlebcze inskrypcje, brak odpowiedniej reakcji kosztował go utratę zaufania i w konsekwencji życia^[13].

Jego następca Gajusz Petroniusz wykorzystał żołnierzy do udrożnienia kanałów, co w przyszłości stało się fundamentem gospodarczego odrodzenia. Kolejny z prefektów Gajusz Eliusz, zachwycony indyjskimi towarami dostarczanymi szlakiem przez Morze Czerwone, nie zdając sobie sprawy z ich autentycznego miejsca pochodzenia, postanowił je podbić (według miejscowych leżało na Półwyspie Arabskim stąd Arabia Felix). Gigantyczna klęska tej wyprawy była najprawdopodobniej powodem szybkiego powrotu Gajusza Petroniusza, który na początku drugiej tury swoich rządów został zmuszony do natychmiastowego odparcia ataku, zachęconych rzymską klęską Nubijczyków. Przy okazji kampanii odwetowej przyłączył z powrotem utraconą w czasach Ptolemeuszów Dolną Nubię^[12][15].

Opanowanie sytuacji i już w czasach Tyberiusza względny spokój, pozwoliły na zmniejszenie liczby stacjonujących w Egipcie legionów do dwóch (o czym wspomina Tacyt w Rocznikach IV.5^[16]). Przez cały I i dużą część II wieku kraj przeżywał okres prosperity zapewnionej wcześniejszymi pracami konserwacyjnymi sieci kanałów oraz wyeliminowaniem pośredników w handlu czerwonomorskim (zajęcie portów pustyni wschodniej)^[15]. Stan względnego spokoju zakłócała jedynie wzajemna niechęć Greków i Żydów, często zmieniająca się w poważne rewolty (jedna z największych przypadła na rządy Kaliguli 38-41). Ich przebieg znamy dzięki zachowanym w dużej liczbie dokumentom urzędowym oraz aktom procesowym tzw. Acta Alexandrinorum^[17].

Za panowania Nerona zlikwidowano ostatecznie zagrożenie nubijskie oraz nawiązano z państwem Meroe stosunki handlowe i dyplomatyczne. Wybuch wojny żydowskiej w Judei (66-73) oraz późniejsze wystąpienia Żydów w Aleksandrii dały asumpt do wygnania diaspory, a związane z tym rozwiązanie długotrwałego, grecko-żydowskiego konfliktu sprawiło, że za rządów cesarza Trajana liczbę stacjonujących w Egipcie legionów zmniejszono do jednego^[12].

W początkach panowania rzymskiego stolicę Egiptu przeniesiono z Memfis (tradycyjna) do Aleksandrii (de facto stolica polityczna już w czasach Ptolemejskich). W Aleksandrii urzędował mianowany przez Augusta prefekt, od którego decyzji przysługiwało odwołanie wyłącznie do samego cesarza. Charakter władzy nieobecnego na miejscu Augusta symbolicznie podkreślał zaadaptowany po poprzednikach kalendarz. Egipt był jedynym krajem imperium w którym liczenie lat opierało się o rządy cesarzy, a nie zmieniających się rokrocznie konsulów^[7][12].

Jedyne novum, centralny szczebel egipskiej administracji, obsadzany był rzymskimi obywatelami. Wybierał ich bezpośrednio cesarz aby tworzyli radę (złożoną wyłącznie z ekwitów), składającą się z urzędników tytułowanych juridicus, dikaiodotes i archidikastes (sprawy sądowe), procurator usiacus (finanse) oraz trzech epistrategów w randze prokuratora, sprawujący zarząd nad grupami nomów^[7][12].

Strukturę terytorialną zaadaptowano bez większych zmian po greckich poprzednikach^[11]. Kraj podzielony na tradycyjne i sięgające czasów faraonów nomy (ok. 30), pogrupowane były w trzy wyższe struktury Tebaidę, Heptanomis (czyli siedem nomów Środkowego Egiptu) oraz Deltę. Na czele każdego z nomów stał strategos, wspierany przez królewskiego skrybę, a centra administracyjne każdego nomu znajdowały się w tzw. metropolis. Zmienił się za to status greckich poleis w Egipcie (Naukratis, Ptolemais Hermiou i Aleksandria), które utraciły swoje tradycyjne samorządy^[7][12].

Najpełniejszy i najwcześniejszy opis rozmieszczenia legionów podaje Strabon (Geogrfia XVII.1.12^[18]). Według niego jeden legion stacjonował w Aleksandrii, a właściwie oddalonym 5 km od miasta forcie Nikopolis (jego ruiny przetrwały aż do XIX wieku), kolejne dwa „wewnątrz kraju” (na podstawie badań porównawczych, zlokalizowano je w forcie Babilon, niedaleko Kairu, oraz w Tebaidzie^[7]).

Siły główne uzupełniały rekrutowane na miejscu auxilia (jednostki pomocnicze), które zamykały się zazwyczaj w liczbie trzech do czterech oddziałów konnicy (łac. alae) i dziewięciu kohort stacjonującej w terenie lekkiej piechoty. Warto zaznaczyć, że na przestrzeni siedmiu wieków, oddziały w zależności od potrzeb ulegały dyslokacji zarówno w obrębie kraju jak i granicach imperium^[7].

Armia stacjonująca w Egipcie pełniła kluczową rolę w rzymskiej polityce wschodniej. Jej głównym celem była obrona granic oraz zapewnienie posłuchu wśród poddanych, w tym skorego do buntu aleksandryjskiego motłochu. Odegrała ona również istotną rolę w tłumieniu buntów żydowskich zarówno w Judei, jak i samej Aleksandrii oraz brała udział w kampanii arabskiej (106) i wojnach partyjskich Trajana (113-115)^[7].

Nie mniej ważne były funkcje policyjne, w tym ochrona szlaków handlowych, pilnowanie spichlerzy ze zbożem, ochrona poborców podatkowych itp. Jednym z ważniejszych śladów obecności rzymskich legionów w Egipcie pozostają licznie do naszych czasów zachowane, budowane najczęściej z suszonej cegły, rzymskie castra (forty)^[7].

Struktura ekonomiczna Egiptu w okresie rzymskim pozostała podobna do tej z czasów ptolemejskich. Jej rdzeń stanowiła produkcja rolna^[7], a od dostaw zboża wysyłanego rokrocznie do Rzymu (tzw. annonae specjalny podatek) zależało w dużej mierze bezpieczeństwo ekonomiczne licznego rzymskiego proletariatu. To faktyczne przekupstwo, jakim było zapewniające społeczny spokój darmowe rozdawnictwo, miało jednak katastrofalne skutki dla gospodarki kraju nad Nilem. O ile w czasach Ptolemeuszów podatki, które pozostawały w Aleksandrii, zasilały miejscową gospodarkę, o tyle od czasów osobistych rządów Augusta, Egipt zaczęto traktować jako spichlerz imperium. Oznaczało to, że owoce pracy jego mieszkańców zabierano bez jakiegokolwiek zamiennika dostarczonego w formie tradycyjnej wymiany handlowej. Największym przegranym tej sytuacji byli nadmiernie obciążeni fiskalnie, a przez to biedni egipscy wieśniacy^[10] (podatki zależały od obfitości wlewu o czym informuje Pliniusz Historia Naturalna V.10.58^[19]). Od czasów faraonów stanowili oni podstawową siłę roboczą, w czasach rzymskich utrzymywaną w posłuchu przez grecką klasę średnią, wspieraną przez Rzymian zręcznie podsycających stary antagonizm. Pod koniec II wieku Egipt, który przestał wytrzymywać rabunkową gospodarkę, oddał funkcję żywnościowego zaplecza Afryce, a rzesze biedaków, które były efektem 200 letniej polityki Rzymu, zaczęły stanowić podstawowy czynnik społecznej destabilizacji. Chrześcijaństwo, nowa religia znakomicie wpasowująca się w potrzeby najbiedniejszych, zdecydować miało o diametralnej zmianie religijnego i kulturowego charakteru nie tylko kraju faraonów, ale całego rzymskiego wschodu i w efekcie cesarstwa^[12].

Kolejnym istotnym elementem egipskiej gospodarki w czasach rzymskich był handel z Dalekim Wschodem. Ogromne zapotrzebowanie Rzymian na luksusowe dobra orientalne zaspokajane było poprzez wysoko rozwinięty handel z Indiami. Przez Ocean Indyjski, Zatokę Adeńską i Morze Czerwone dostarczano do portów Pustyni Wschodniej (głównie Berenike i Myos Hormos) orientalne dobra luksusowe tj. perły, pieprz, jedwab, kadzidło i mirrę, w drugą stronę wysyłając przedmioty szklane, wino, płótno, zboże, metale szlachetne i wykwalifikowanych niewolników. Jeden ze szlaków prowadził wzdłuż afrykańskiego wybrzeża na południe, aż za Róg Afryki skąd pozyskiwano kość słoniową oraz przeznaczone do występów cyrkowych dzikie zwierzęta^[7][20][21].

Nie mniej ważną gałęzią egipskiej gospodarki był przemysł wydobywczy, którego centrum od czasów faraońskich stanowiła Pustynia Wschodnia. To tutaj wydobywano złoto, pozyskiwano granit oraz słynny w całym świecie śródziemnomorskim porfir^[7].