Ижтимоий танқид

Ижтимоий танқид — бу замонавий жамиятдаги ижтимоий муаммоларга, хусусан, адолацизликлар ва умуман ҳокимият муносабатларига қаратилган академик ёки журналистик танқиднинг бир шакли.

Озчилик томонидан бошдан кечирилган репрессия кўпинча норозиликка олиб келади.  Низони етарлича ҳал этмасдан туриб, кўпинча сиёсий гуруҳлар (сиёсий монополия) томонидан қамраб олинган ижтимоий танқидни шакллантириш мумкин. Ижтимоий ҳаракат ичидаги норозилик билдираётган одамлар учун ҳаракат ва ўз кун тартибидаги муваффақияцизликни бошдан кечиради. 

Танқидий рационализм ўртасидаги, масалан, Карл Поппер ва Франкфурт мактаби ўртасидаги позитивизм баҳси ^[1] худди шу номувофиқликнинг академик шаклидир. Бу баҳс ижтимоий фанлар бўйича тадқиқотлар „нейтрал“ бўлиши керакми ёки онгли равишда партиявий нуқтаи назарни қабул қилиши керакми деган савол билан шуғулланади.

Ижтимоий танқиднинг академик асарлари ижтимоий фалсафа, сиёсий иқтисод, социология, ижтимоий психология, психоанализ билан бир қаторда маданияцҳунослик ва бошқа фанларга ҳам тегишли бўлиши ёки академик нутқ шаклларини рад этиши мумкин. ^[2]

Ижтимоий танқид фантастик шаклда ҳам ифодаланиши мумкин, масалан, Жек Лондоннинг "Темир товон " каби инқилобий романида ; Алдоус Ҳухлейнинг " Жасур янги дунё " (1932), Жорж Оруэллнинг „ 1984“ (1949), Рей Бредберининг " Фаренгейт бўйича 451даража " (1953) ёки Рафаэл Гругманнинг „Ноанъанавий севги“ (2008) каби дистопик романларида; ёки болалар китобларида ёки филмларида ифодаланди.

Бадиий адабиёт катта ижтимоий таъсир кўрсатиши мумкин. Мисол учун, 1852-йилда Гарриэт Бичер Стоунинг "Том тоғанинг кулбаси" романи Қўшма Штатлардаги қулликка қарши ҳаракатни кучайтирди ва Хелен Хант Жексоннинг 1885-йилдаги " Рамона " романи тубжой америкаликлар билан боғлиқ қонунларга ўзгартиришлар киритди. Худди шундай, Уптон Синcлаирнинг 1906-йилдаги "Жунгле „ романи соғлиқни сақлаш ва озиқ-овқат маҳсулотларини қайта ишлаш билан боғлиқ янги қонунларни яратишга ёрдам берди ва Артур Моррисоннинг 1896-йилги “Жаго боласи" романи Англиянинг уй-жой қонунларини ўзгартиришига сабаб бўлди. Жорж Оруэлл ва Чарлз Диккенс жамият ва инсон табиатидан умидсизликларини ифодалаш учун мос равишда " Молхона „ ва “Икки шаҳар ҳақидаги эртак"ни ёздилар. 1944-йилда ёзилган " Молхона „ китобида қишлоқ хўжалиги ҳайвонлари ўз хўжайинларига қарши қўзғолон кўтарган ферма ҳақидаги ҳайвонлар эртаклари ҳикоя қилинади. Оруэлл болшевиклар инқилобидан кейин Россиядаги воқеаларни сатирик қилган адабиётдаги ижтимоий танқиднинг намунасидир. У ҳайвонларни антропоморфизация қилади ва уларнинг ҳар бирини Россия тарихидаги ўхшашига ишора қилади. “Икки шаҳар ҳақидаги эртак" ҳам бу турдаги адабиётни ифодалайди. Севгининг асосий мавзусидан ташқари, яна бир кенг тарқалган мавзу — инқилоб ёмонлашган. У бизга, афсуски, инсон табиати бизни қасоскор ва баъзиларимиз учун ҳаддан ташқари шуҳратпараст бўлишга мажбур қилишини кўрсатади. Бу иккала китоб ҳам бир-бирига ўхшаш, чунки иккаласи ҳам, ҳатто энг яхши ният билан ҳам, бизнинг амбицияларимиз биздан энг яхшисини олишини тасвирлайди. Иккала муаллиф ҳам зўравонлик ва „воситаларни оқлайдиган мақсадлар“ деган Макиавелизм муносабати аянчли эканлигини кўрсатади. Шунингдек, улар ўз муаллифларининг инсон табиатининг эволюцияси ҳолатидан норозилигини билдирадилар.

Фредерик Дугласнинг сўзларига кўра, „Адолат инкор этилган, қашшоқлик ҳукм сурган, жаҳолат ҳукмрон бўлган ва ҳар қандай синф жамият уларни зулм қилиш, талон-торож қилиш ва камситиш учун уюшган фитна деб ҳисобланса, на одамлар, на мулк хавфсиз бўлади.“ ^[3]

Муаллифларнинг таъкидлашича, агар биз шарафли ниятлардан бошласак ҳам, баъзилар ўзларининг асосий инстинктларини бошқаришга имкон беради. „Молхона“ бу табиатни ҳақиқий тарихдаги воқеаларни пародия қилиш орқали тасвирлайди. Тўғри шароитларни ҳисобга олган ҳолда, бу ҳодисалар ҳар қандай жойда содир бўлиши мумкин. Масалан, раҳбар ҳаддан ташқари шуҳратпараст бўлиб, кўпроқ ҳокимият учун ўз халқига зарар етказади.

"Икки шаҳар ҳақидаги эртак" асарида Диккенс ички қалбни ўрганади ва биз билан одамларнинг инсоний ҳис-туйғулар водийсига қандай ҳайдашини, умидсизлик ва ғазаб ҳукмронлик қилаётганини ва бу ҳис-туйғуларнинг ичимизда тўпланишига йўл қўйсак, бундан кейин нима бўлиши мумкинлигини биз билан баҳам кўради.

Ижтимоий танқид операда албатта мавжуд ва классик мусиқанинг бошқа турлари, масалан, Дмитрий Шостаковичнинг " Баби Яр " номли № 13 симфонияси. Ижтимоий танқиднинг бошқа мусиқий ифодалари пунк ва рап мусиқаларида тез-тез учрайди, масалан, Сех Пистолснинг " Преттй Ваcант " ва 2Паc томонидан " Брендаъс Гот а Бабй ". Блаcк Саббатҳ, Металлиcа, Мерилин Мансон, Нине Инч Наилс ва Мегадетҳ каби оғир металлар ва саноат рок гуруҳлари ҳам ижтимоий танқиддан, айниқса ўзларининг олдинги асарларида кенг фойдаланадилар.