Ақан Сери

Ақан Сери Қорамсаули (1843-йилда туғилган, Россия империясининг Оқмо'ла вилояти, Катта Қўско'л яқинида — 1913, ўша ерда) — қозоқ шоири, қўшиқчиси ва созандаси.

Арғин қабиласи Қоровул уруғининг Эсенбой бўлимидан келиб чиққан.^[1]Отасининг исми Қорамса, онасининг исми-Жанил. Ақан Сери ёшлигидан ўз сан’ати билан ажралиб турди,кейинроқ ше’рият ва қўшиқчилик маҳоратини камолга етказгач, олти Алашқада машҳур серига айланди. Аввал қишлоқда, сўнгра Қизилжардаги Вали (Аҳметуали) мулладан ўқиган. 16-17 ёшидан сан'ат ё'лига қадам қо'йди.Шоқаннинг вафоти муносабати билан ҳамдардлик билдирар экан, уни денгиздаги Кўкшенинг баландлигига қиёслайди ва “40 темир қўшган сан’аткор” сифатида баҳоланади.

Ақан Серининг биринчи хотини Жуманнинг қизи Ботимадан ягона ўғил Ибан (Ибройим) туғилди. Ақан Сери унга ёзиш ва чизишни ўргатган. Ботиманинг вафотидан сўнг “Хат ёздим, олдим қоғоз, қалам, сиёҳ” ше’ри қисқа муддат турмуш қурган турмуш ўртоғи Тинали Урқияга бағишланган. Ақан сернинг тириклайин йўқолган суюкли қизи - Оқтўқти. Бу афсонавий ҳикоя. Оқтўқти номи Ақан сери ижодида катта ўрин тутган. "Оқ ко'йлак", "Аужар", "Алтибасар", "Г'ашик жарг'а", "Таг'рипин", "Ж-га" - Оқто'ққига баг'ишланган севги афсунлари. Қулагернинг вафоти (80-йиллар ўрталари) ҳам кекса Ақан сер ҳаёти ва ижодида унутилмас воқеа бўлди. Керей Саг'инай яқинидаги тартибсиз пойгада Қулагер қо'ли билан о'лдирилган. Тингловчи ҳақидаги ше’рларида шоирнинг кайфияти,ғазаби, ғам-ғуссаси, умиди тасвирланган.

Ҳаётнинг зарбасини кўрган Ақан Сери энди: “Яхшининг ёмони кўп бўлди,ўзингни асрагин,ўзингни ол”, дейди.У камдан-кам ҳолларда мамлакат бо'йлаб саёҳат қилади ва о'зини парвариш қилиш ҳақида о'йлайди.Яйловга кўчиш ўрнига Ибан билан қишда қолади. Душманлари у ҳақида миш-миш тарқатдилар. Аммо Ақан ҳаётдан ҳам, сан’атдан ҳам воз кечмайди. “Сан’атни охиригача кечиктириб бўлмайди”, дейди у. Айни пайтда унинг қўшиқларидан энг муҳими “Балқадиша”дир. Исте’додли акасини э’зозлаган одобли, одобли қизнинг мафтункор хулқ-атворидан мамнун акалар қалбидан туғилган қўшиқ.

1990-йилларда Ақан серининг асарлари кенг муҳокама қилинди. Ақан сернинг илк баҳсли ше’рларидан бири “Жусип тўреге”дир (Токининг Юсибига жавоб ше’ри). Унинг Ўринбой, Нуркей ва бошқа ўнга яқин шоирлар билан бўлган суҳбатларидан фақат парчалар сақланиб қолган. Батафсилроқ - Нурхо'жа билан гаплашинг. Унда Ақан сери миллатни қўллаб-қувватлайди (“Мен Эсенбай ноябр, ким ҳақ, Олтин бешикда халқимга лойиқман”), ше’рият сан’атини қадрлайди,она юрти,халқи билан фахрланади.

Ақан сернинг фуқаролик лирикаси, юртнинг ер, сув ва аҳолидан маҳрум бўлаётганига э’тироз билдирувчи сикак ше’рлари ҳам ўзининг кескинлиги билан ажралиб туради. Отбасар қўмондонлиги остида Кўктўбетлик Смагул, Атиқайқорауллик Сураган ва Шоҳармакни ўлдирмоқчи бўлади. Бу ше’рларида ва “Замана Одам”да “Ҳокимнинг ёмон пули тугаб қолгандир”, дея давлатни бошқарган ҳокимларни фош қилади. Шоир халқ номидан мотамсаро юрт дардини сўзлайди. Давлат 2-Думани, адолат ва умидни кутмоқда. Умрининг сўнгги даврида ёзган ше’рларидан бири “Қоратой”дир. Ақан сери қишлоқ манзилгоҳини йўқотиб, унинг ўрнига Комаровка қишлоғини қўйганда,эски жойга кетаётган Қоратой (Ақан серининг минадиган оти) даладаман,деган баҳона билан ушланиб,сотиб юборилади.От ва эгаси ўртасидаги диалог тарзида ёзилган бу ше’рда қувғин 4 русдан қочганида “бубирнаи” Кўчербай раҳм қилмади,қози ҳам бермади. адолатли ҳукм.Охирида:“Қозоқлар Россиядан нима олдилар? ! Ҳар бир инсонга мерос Худо томонидан берилган.Ҳатто жонини қўймаган Қулагер ҳам граммофонда гапиради”, дейди у “Қулагер” қўшиғи ўша пайтда пластинага ёзилганини та’кидлайди.Ўлими олдидан ёзган “Минажот” ше’рида иймон сўрайди.

Ақан сери ҳаёт ҳақиқатини юксак сан’ат билан куйлаган ўз даврининг буюк шоиригина эмас, балки ўзининг ғамгин ва сирли, лирик та’сирчан мусиқаси, хонандалик ва саҳна сан’ати билан танилган бетакрор исте’дод эгасидир. Унинг композицияси ше’риятидан кам эмас. Тўғрисини айтганда, унинг ўз даврида “Ақан сери” номи билан машҳур бўлиб, халққа кенг танилгани, шуҳрат ва шон-шуҳратининг дунёга таралиши ҳам унинг қўшиқчилик, бастакорлик маҳорати самарасидир. Ёшлигидан халқ қўшиқларига сингиб кетган, қўшиқчилик ан’анасини ўзидан олдин тўла ўзлаштирган Ақан ашулага келиб, ёшлигида жамао тузиб, ўзи ҳам қўшиқ куйлаган. Кўкшенинг гўзал табиатига қараб, уни шаҳвоний ва та’сирли мусиқага ажратади. Бу қўшиқчилик сан’атида Ақан сери ёлғиз эмас. Ўз атрофига ёш қўшиқчи-қўшиқчиларни тўплаб, ўзига хос бадиий жамоа сифатида юрт бўйлаб гастрол сафарларида қатнашадилар. Шоир ва хонанда ҳамма билан дўстлашади. Балуан Шолақ,Жаяу Мусо, Эстай, Иманжусип, Култума каби машҳур шоир ва хонандалар Ақан сернинг энг яқин дўстлари бўлган. Уларнинг барчаси Ақан Сернинг хонандалигига яхши та’сир кўрсатди, композиторлик исте’додини оширди, маҳорати, бадиий дидини чархлади. У қозоқ миллий сан’атини профессионал юксакликка кўтарди, ан’анавий сан’атнинг мумтоз намунасини яратди.Кўп қиррали исте’дод,ше’рият ва мусиқанинг мукаммал уйғунлиги,бетакрор рангтасвир, юксак савиядаги ижро маҳорати Ақан сери ижодининг асосий хусусиятлари ҳисобланади.Ақан серининг элликка яқин мусиқалари қозоқ маданиятининг олтин фондига киради-шоир. мерос қилиб олинган.Ақан серининг асарлари ше’рий образлар оламининг теранлиги билан шоир ва мусиқа.У тилининг нозиклиги, о'згача нафислиги,дизайнининг софлиги билан ажралиб туради.Унинг ижодий табиатининг асосий хусусиятлари-ҳаёт ҳақиқатини бепарво куйлаш,ҳиссий ранг-баранглиги, психологик бурилишларга то'ла.

Унинг аксарият асарларини ўз ичига олган машҳур кайфият ва муҳаббат лирикасида табиатнинг ажойиб суратлари ва нозик қайғу, ҳаёт қийинчиликлари ҳақидаги фожиали мулоҳазалар уйғунлашган. Унинг услубининг юксак ютуг'и - кенг нафас олиш,қо'шиқ бурилишларининг нозиклиги,оҳангнинг го'заллиги,интонацион тасвирларнинг ко'плиги,баланд ва баланд оҳанг,ритм ва нафисларнинг давомийлиги.^[2]

“Ақтўқти”, “Олтибасар”, “Тер қатқан”, “Мақпал”, “Балқадиша”, “Сиримбет”, “Майда қўнғир” ва бошқалар. б. Унинг қўшиқлари аёл қалбининг гўзаллигини кўрсатиб, муҳаббат қудратини тасвирлаши билан қимматлидир. Бу кенг тарқалган қо'шиқлар аёл тасвирлари галереясини яратади ва ҳақиқий севги байрог'ини ко'таради. Ақан Сери нафақат шоир-қўшиқчи, балки ўткир овчи, чавандоз ҳамдир. Шоирнинг қадрдон дўсти, умр йўлдошига айланган бургут қушларга бағишланган “Манмангер”, “Қораторғай”, “Кўкжендет”, “Қулагер” қўшиқларида Ақан серининг ички қалби бўронли, қалби қонаётган, телегей денгизидир. қайг'у. Ақан Серининг бошидаги аянчли ҳолат ҳар қандай юракни ларзага солади. Айниқса, “Қулагер”да ифодали интонация, ҳаяжонли ғамгин мусиқа, драмага сингиб кетган фожиали воқеа самимийлиги билан ўзига ром этади. Қўшиқ шоир ҳаётининг фожиали лаҳзаларини тасвирлаш билан бирга, у яшаган жамиятнинг ноҳақ юзини, жумладан, ўша жамиятдаги ижодкорлар тақдирини ҳам очиб беради.Ақан сернинг мусиқий асарлари қозоқ сан’ати ривожига катта та’сир кўрсатди. Таниқли хонандалар А.Кашаубоэв, Ж.Элебеков, М.Эржанов,Ж.Карменов ва бошқалар. б. мамлакатга фойда келтирди.Унинг қўшиқлари қозоқ композиторларининг симфоник ва опера асарларида кенг ўрин олган иккинчи ҳаётни бошлади. Илёс Жансугировнинг Сер ҳаёти ва тақдири ҳақидаги “Қулагер” ше’ри,Ғабит Мусиреповнинг “Ақан сери – Оқтўқти” драмаси, С.Муҳаммаджонов шу номдаги операни ёзган, С.Жунисов “Ақан сери” романини ёзган.

Оқтўқти номи Ақан асарларида кенг қўлланган. " Оқ ко'йлак", " Аужар", " Олтибасар", " Г'ашиқ жарг'а", " Таг'рипин", "Ж-га " - Оқто'қтийга баг'ишланган севги афсонлари. Қулагернинг вафоти (1880-йиллар ўрталари) кекса сер ҳаёти ва фаолиятида унутилмас воқеа бўлди. Ҳаёт шокини бошидан кечириб, яйловга кўчмади, қишда ўғли Ибанникида қолди. Душманлари у ҳақида миш-миш тарқатдилар. Ақан Сериннинг “Оқтўқти”, “Олтибасар ”, “Терлаш”, “Мақпал ”, “Балқадиша”, “Сиримбет”, “Майда қўнғир” ва бошқалар. Унинг қўшиқлари аёл қалбининг гўзаллигини кўрсатиб,муҳаббат қудратини тасвирлаши билан қимматлидир. Бу кенг тарқалган қо'шиқлар аёл тасвирлари галереясини яратади ва ҳақиқий севги байрог'ини ко'таради. Ақан Сери нафақат шоир-қўшиқчи, балки ўткир овчи, чавандоз ҳамдир. Шоирнинг суюкли дўсти, умр йўлдошига айланган бургут қушларга бағишланган “Манмангер”, “Қораторғай”, “Кўкжендет”, “Қулагер” қўшиқларида Ақан Серининг ички дунёси ғам- ғусса , қон йиғлаётган юрак, телегеоус қайг'у денгизи. Аммо Ақан ҳаётдан ҳам, сан’атдан ҳам воз кечмайди. Унинг энг муҳим қо'шиқлари бу " Балқадиша" дир. 1890 -йилларда унинг ижодида жиддий қарама-қаршиликлар мавжуд эди. Ақаннинг юрт, сув ва аҳолидан айрилиб қолганига э’тироз билдирувчи фуқаролик лирикаси, сикак ше’рлари ҳам ўзининг кескинлиги билан ажралиб туради. Шоир халқ номидан заминидан айрилган юртнинг қайғуси ҳақида гапиради. 1913-йил Ақан она юртида вафот этди.

Ақан Сери ҳаёт ҳақиқатини юксак сан’ат билан куйлаган ўз даврининг буюк шоиригина эмас,балки ғамгин ва сирли,қўшиқчилик ва ижрочилик сан’ати билан танилган ўзгача исте’дод соҳибидир.Унинг композицияси ше’риятидан кам эмас.У “Ақан сери” номи билан машҳур бўлиб,халқ э’тирофига сазовор бўлди,шуҳрат ва шон-шуҳрат бутун дунёга тарқалди – бу унинг қўшиқчилик, бастакорлик маҳорати самарасидир. У ёшлигида атрофига ёш қўшиқчи-қўшиқчиларни тўплаб, ўзгача бир сан’ат гуруҳи сифатида юрт бўйлаб гастролларда бўлган. Балуан Шолакқ, Жаяу Муса, Эстай, Имон Юсип, Култума каби машҳур шоир ва хонандалар Аканнинг энг яқин дўстлари бўлган.

У қозоқ миллий сан’атини профессионал даражага кўтарди, ан’анавий сан’атнинг мумтоз намунасини яратди. Қозоқ маданиятининг олтин фондига элликка яқин мусиқа мероси кириб келди. Унинг асарларини таниқли хонандалар Амире Кашаубаев, Жусипбек Элебеков, Манарбек Эржанов, Жанибек Карменов ва бошқалар ижро этишди. б. мамлакатга фойда келтирди. Ақан қўшиқлари қозоқ композиторларининг симфоник ва опера асарларида кенг ўрин олган иккинчи ҳаётни бошлади.Серининг ҳаёти ва тақдири ҳақида Илёс Жансугиров “Қулагер” ше’рини,Ғабит Мусирепов “Ақан сери – Оқтўқти” драмасини,Сидиқ Мухамеджонов шу номдаги операни,Сакен Жунисов “Ақан сери” романини ёзган. Ауэзов “Қозоқ халқи достони ва фолклори” тадқиқот асарида Ақан сернинг ше’рий сан’атига юксак баҳо бериб,унинг тўхтовсиз тезлигига бағишланган “Қулагер” қўшиқларини, бургутга бағишланган “Кўк жендет” ни мотам ше’рларига боғлаган^[3][4][5]

• [1] — Ақан сери Қорамсаули
• Акан Сери^{[сайт ишламайди]}

1. ↑ ПДФ.жс виэwер
2. ↑ "Қазақ Энциклопедиясы"
3. ↑ Мұхтар Әуезов энциклопедиясы — Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011 жыл. ИСБН 978-601-282-175-8
4. ↑ Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ИСБН 978-601-01-0268-2
5. ↑ Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Лтд.” ЖШС, 2005 ИСБН 9965-26-095-8