Lengoa zeneize

variànte ciù difûza da léngoa lìgure
ZE
Sta pàgina a l'é scrîta in zenéize

O Zenéize[n. 1] o l'é 'na variante da lengoa ligure parlâ inta çitæ de Zêna e inti comun vexìn. A diferénsa de âtre parlæ lìguri, o zenéize o l'é sénpre stæto, storicamente, unn-a léngoa e no un dialetto, comme scriveiva za Padre Federico Angelo Gazzo into 1909 inta seu traduçión da Divinn-a Comédia in léngoa zenéize.

Zenéize
Lengoa zeneize, Lengua zeneise, Lengua zeneize
Âtri nómmiZeneise
Pronónçia/ze'nejze/
Parlòu inItàlia Itàlia
Parlòu in Liguria
(stemma Zena)
Clasificaçión
FilogénexiLengoe indoeuropee
 Grùppo Italico
  Romànse
   Òcidentâli
    Galloitaliche
     Lìgure
      Lìgure centrâle
       Zenéize
Còdichi de clasificaçión
Linguist Listlij-gen (EN)
Glottologgeno1240 (EN)

Ségondo a Càrta eoropêa de léngoe regionâli ò minoritâie[7] do 1992, poémmo consciderâ o zenéize comme 'na léngoa regionâle.

Stöia

O zeneize, comme a gran parte de léngoe d'Italia, o l'é derivòu da-o latìn vorgâ, subendo pöi, into corso di sécoli, e influense de âtre léngoe neolatinn-e, comme o françeize ò l'italiàn; a ògni mòddo, a-a reversa de âtre léngoe gallo-italiche, o zeneize o l'é stæto asæ de ciù influensòu da-e léngoe do Meridion[8]. A prìmma poêxîa in zenéize conosciûa a l'é stæta scrîta into 1291 da l'anònimo zenéize, conosciûo ascì comme Luchetto[9].

Variante

Carateristiche

 
O frontespiçio da verscion in zenéize de l'òpia A Gerusalemme liberâ co-a scrita: Lengua Zeneize

Fonologîa

Consonanti

Bilabbiàli Alveölàri Postalveölàri PalatàliVelàri Glottàli
Nazâli sonöre m n ɲ ŋ
Plosîve sórde p t k
sonöre b d ɡ
Affrichæ sórde t͡ʃ
sonöre d͡ʒ
Fricatîve sórde f s ʃ
sonöre v z ʒ
Vibrânti sonöre r
Aproscimæ sonöre l j w

Vocâle

O scistema vocalico do zeneize o l'é asæ ricco: difæti o l'é formòu da 9 vocâle, e quæ (a eceçion di ö e di ò) se prezentan segge inta verscion curta segge inta verscion longa.

Frontæ Centrâli Derê
no-ariondæ ariondæ
curte longhe curte longhe curte longhe curte longhe
Saræ i y u
Centrâli e ø øː
Quæxi-averte ɛ ɛː ɔ
Averte a

Dittonghi

Scistemi de scrîtûa

Esendo a parlâ ligure a ciù conosciûa e trascrîa de tùtte, o zeneize o l'à avûo tànte divèrse grafîe.

A primma a svilupâse, dapeu 'na serie de reforme into XVII sécolo, a l'é stæta a coscì dîta grafîa tradiçionâ: questa a deuviâva za de léite che son diventæ, into significâto, tipiche de parlæ lìguri (a ezenpio æ, ç, x ò i dittonghi comme eu), mentre a l'êa ancón prezente a êre intevocàlica e inte prepoxiçioin articulæ (a ezenpio: dra a-o pòsto de da e ro a-o pòsto de o) e a êsse potêa êse pronunçiâ segge s segge sc (davanti a c/t e i) . Sucesivaménte gh'é stæto de ciù âtre modiffiche, comme a spariçion da j, e tanti studioxi e artisti, sorviatutto inte l'ùrtimo sécolo, àn modificòu e precedenti grafîe co azonte personæ.

Ancheu no existe 'na grafîa universalmente acetâ: e ciù adeuviæ son a grafîa ofiçia de l'Academia Ligustica do Brenno, a grafîa in U do Vocabolâiu d'e Parlæ Liggyre, e 'na variante moderna da grafîa tradiçionâ.[10][11]

Desligaléngoa

  • Mi sò asæ s'a sâ a l'é asæ pe sâ a säsissa.
  • Sciâ scîe scignôa, sciando Sciâ xêua in scî scî.
  • A-o mêu nêuo gh'é nêue nâe nêue; a ciù nêua de nêue nâe nêue a n'êu anâ.
  • Gi'àngiai g'han gi'oggi gi'uegge gi'unge cume gi'atri? = (scrîta inta variànte de Cogorno)

Provèrbi e mòddi de dî

  • Son zeneize, rîzo ræo, strénzo i dénti e parlo ciæo.
  • O bambìn o se laménta: Ò famme. Sò moæ a ghe rispónde: Gràttite e zenógge e fatte e lazàgne.
  • Chi vêu vîve da bon crestiàn, da-i begghìn o stagghe lontàn.
  • No se peu sciusciâ e sciorbî.
  • Chi no cianze, no tetta.

Nòtte

Nòtte a-o tèsto
  1. Prononçiòu [zeˈnejze][1], scrito pægio in savonéize e altaréize; zeneise inta grafîa unitâia[1], zenese in vintimigiôzo e arascìn, zeneṡe ò zeneze in arbenganéize[2], gènuvésé in ormeàsco, s̠enéis̠e in finarìn, zenéze in priéize[3], ṡeneṡe ò zeneṡe in inpeiéize de San Bertomê, ẑenéẑe o ẑenèiẑe in andoréize[4], zènèiŝ in carcaéize[5], zenese ò genuese in monegàsco[6] e zenaize in novéize, zenéese in sanremàsco, ghjnuvese in ajasìn
Nòtte bibliogràfiche
  1. 1,0 1,1 (LIJITEN) Deize: diçionäio italian-zeneise - genovese, in sce conseggio-ligure.org.
  2. (LIJIT) Angelo Gastaldi, Disiuna-iu Arbenganese - Dizionario Albenganese, Vol. I, Arbénga, Tipolitografia Fratelli Stalla, 2009, p. 389.
  3. (LIJIT) Dizionario di Pietra Ligure, in sce yumpu.com, p. 33.
  4. (LIJIT) Adriano Ghiglione, Manuale della parlata di Rollo e della Marina (PNG), in sce andoraneltempo.it, p. 391.
  5. (LIJIT) Giacomo Melano, Lessico del dialetto carcarese, Sànn-a, Editrice Liguria, Seténbre 2013, p. 247.
  6. (LIJFR) Louis Barral e Suzanne Simone, Dictionnaire français-monégasque, Mónego, Mairie de Monaco, 1983, p. 125.
  7. (IT) La lingua ligure, in sce cadepuio.it. URL consultòu o 15 agòsto 2024 (archiviòu da l'url òriginâle o 19 dexénbre 2017).
  8. L'Ardiciocca - "A compagnia di Rechelin"; anno XXV; settembre-dicembre 2017, pag.10
  9. Franco Bampi, Maniman, Ed. Il Golfo, 2004
  10. http://www.zeneize.net/grafia/index.htm
  11. http://www.zeneize.net/ziardua/grafia/grafia.html

Ligàmmi de fêua