La nomizita unesma mondomilito esis milito qua eventis precipue en Europa, komencinte ye la 28ma di julio 1914 e fininte ye la 11ma di novembro 1918, kande Germana imperio aceptis la kondicioni dil armistico. Ol esis la 5ma maxim mortigiva konflikto dil homaro, ube plu kam 9 milion soldati e 7 milion civili perdis lia vivi. La granda morteso eventis pro la teknologial evoluciono dil armi uzita dum la kombati.

Kelk imaji pri l'unesma mondomilito.
La koalisuri militala en 1914.

Ol surnomizesis "mondomilito" pro la partopreno di la maxim granda ekonomiala e militala povi del epoko, dividita en du opozinta federuri: la Triopla Interkonsento (konsistinta ek Francia, Unionita Rejio e Rusa imperio) e la Centrala potenti (Austria-Hungaria, Germana imperio, e pose Otoman imperio e Bulgaria). Pose Italia, Japonian imperio ed Usa federis kun la Triopla Interkonsento. Entote 70 milion soldati, di qui 60 milion Europani, partoprenis en la konflikto. La kolonii de Europana landi anke eniris la milito, e kelka kombati ank eventis en Afrika, Azia ed Oceania, kovrinte plu kam la duimo di la Tero.

Til ke eventis la duesma mondomilito, ol konocesis kom «la Granda Milito» (Germane: Weltkrieg; France: Guerre Mondiale; Angle: World War).

La mondo ante la milito

redaktar

Dum la fino dil 19ma yarcento Europa dominacis la mondo teknikale, financale, ekonomiale, e precipue politikale. Afrika, ecepte Liberia ed Etiopia, koloniigesis preske komplete, tale sudal Azia. Chinia falis lente sub Europana dominaco. Usa ed Rusa imperio esforcis pri okupar sua grandega teritorii.

La nacioni Europana probis mantenar equilibro di povo inter li, e to rezultis en komplexa sistemo di politikal e militala federi. La panoramo komplikesis pro l'"izolo" dil Unionita Rejio, la dekado dil Otomana imperio e pro l'expanso di Prusia pos 1848 sub Otto von Bismarck. Pos ke Prusia vinkis l'Austriana-Prusiana milito di 1866, e la Franca-Prusiana milito di 1871, la Germana stati unionesis por formacar Germana imperio, sub chefeso Prusiana.

En 1873, por izolar Francia e preventar milito en du fronti, Bismarck negociis la nomizita "Ligo di la Tri imperiestri" (Dreikaiserbund), inter Austria-Hungaria, Germania e Rusa imperio. En 1878 la Ligo dissolvesis, pos Rusa vinko che la Milito Rusa-Turka di 1877-1878, e la timo pri Rusa influo en Balkani. Nemediate pose, en 1879 kreesis la Duala Federo inter Germania ed Austria-Hungaria, til ke en 1882 kreesis la Triopla Interkonsento, inter la du e la Rejio Italia.

L'Unionita Rejio ed anke Francia kreis granda kolonial imperii en Afrika ed Azia, ube li mantenis monopolo komercal ed explotala di naturala moyeni. En 1898, preske eventis milito inter ta du landi, pro tale nomizita incidento en Fashoda, en la nuna Sud-Sudan. Tamen, la rapida acenso militala di Germana imperio proximigis la du povi, qui formacis tale nomizita Entente Cordiale. Altralatere, Germana imperio posedis poka kolonii ma granda habitantaro, e por expansar lua komerco, ol dufoye probis defiar la kontrolo Franca sur Maroko, en 1905 ed en 1911.

En Europa, Francia sempre volis obtenar revancho kontre Germania pri lua vinkeso en 1871, dum la milito Franca-Prusiana. En puerala skoli di Francia, mapi montris Alzacia e departmento Moselle per nigra koloro - kom teritorii cedita a Germania per la kontrato di Frankfurt. La generacioni edukita segun ta "sindromo" di "amputata teritorio" formacis la maxim multa soldati qui kombatis dum l'unesma mondomilito. En 1914 existis nur 1% di deserteri en Francia. En 1870 esis 30%.

Eventi dil unesma mondomilito

redaktar

Ye la 28ma di junio ca yaro, l'arkiduko Franz Ferdinand de Austria, expektita heredinto de la krono di Austria-Hungaria asasinesis kun lua spozino Sophie en Sarajevo da Gavrilo Princip, studento Serba-Bosniana qua membreskis sekreta grupo nomizita "Yuna Bosniani", qua deziris la fino di Austriana dominaco sur Bosnia e Herzegovina. Inter l'altra membri de ca grupo, ligita al asasino, esis 5 Serbi. Austria-Hungaria donis drakonal ultimato a la Rejio Serbia, qua partale rejektis li. Konseque, Austria-Hungaria organizis mobilizo e deklaris milito kontre Serbia ye la 28ma di julio. Ye la 25ma di julio, Rusa imperio komencis partala mobilizo kontre Austria-Hungaria, ed ye la 30ma di julio ol facis kompleta mobilizo.


 
Ica artiklo bezonas revizo gramatikala. – Ka vu povas helpar ni revizar ica artiklo?

Extera ligilo

redaktar