Մալի Տրոստենեց

Մալի Տրոստենեց (բելառուս․՝ Малы́ Трасцяне́ц, գերմ.՝ Vernichtungslager Maly Trostinez), նացիստական ամենամեծ համակենտրոնացման ճամբարը Բելառուսի տարածքում և ԽՍՀՄ գրավյալ շրջաններում, որը ստեղծվել է անվտանգության ծառայության (ՍԴ) կողմից 1941 թվականի աշնանը Մինսկի մոտակայքում: Մալի Տրոստենեցում ոչնչացվել են խաղաղ բնակիչներ, խորհրդային ռազմագերիներ, ինչպես նաև հրեաներ Բելառուսից և արտաքսվածներ Ավստրիայից, Գերմանիայից ու Չեխոսլովակիայից^[1]^[2]^[3]։

Պատմություն

Մալի Տրոստենեց նացիստական համակենտրոնացման ճամբարը ստեղծվել է 1941 թվականի աշնանը Կարլ Մարքսի անվան կոլտնտեսության տարածքում։

«Տրոստենեց» անվանումը միավորում է մարդկանց զանգվածային ոչնչացման մի քանի վայրեր.

Բլագովշչինա - զանգվածային գնդակահարությունների և գազի մեքենաներում թունավորումների վայր,
Մինսկի ՍԴ աշխատանքային ճամբար և «օժանդակ տնտեսություն» - Մալի Տրոստենեց գյուղի մոտ՝ Մինսկից 10 կմ հեռավորության վրա՝ Մոգիլյովի մայրուղու երկայնքով,
Շաշկովկա - մարդկանց զանգվածային այրման վայր^[4]։

Գնդակահարությունները կատարվել են նախապես պատրաստված երկար խրամատների մոտ, որտեղ էլ թաղվել են դիակները։ Մինսկի գետտոյի վերացումից հետո (1943 թվականի հոկտեմբերի 21-23-ը) «1005-Կենտրոն» հատուկ թիմի կողմից սկսվել են որպես գերեզման ծառայած խրամատների բացման և նացիստական հանցագործությունների հետքերի ոչնչացման աշխատանքները։ Այդ աշխատանքները տևել են վեց շաբաթ՝ 1943 թվականի հոկտեմբերի 27-ից մինչև դեկտեմբերի 15-ը[^[5]^[3]։

Մալի Տրոստենեց

Մալի Տրոստենեց ճամբարն ստեղծվել է 1942 թվականի ապրիլի վերջին Մինսկից 10 կմ հեռավորության վրա՝ խաղաղ բնակչության և խորհրդային ռազմագերիների զանգվածային ոչնչացման նպատակով^[6]^[1]^[7]^[3]։ ԽՍՀՄ տարածքում այն եղել է ամենամեծը դրանում ոչնչացված մարդկանց քանակով և չորրորդը Եվրոպայում՝ Օսվենցիմից, Մայդանեկից և Տրեբլինկայից հետո: 1942 թվականի մայիսից մինչև 1943 թվականի հոկտեմբեր Բլագովշչինա վայրում սպանվել է ավելի քան 150 հազար մարդ։ Այնուհետև նացիստներն իրենց էկզեկուցիաները տեղափոխել են Շաշկովկա վայրում՝ Մալի Տրոստենեց գյուղի մոտ, որտեղ 1944 թվականի փետրվարից մինչև հունիս ոչնչացվել է ավելի քան 50 հազար մարդ^[4]։ Գազվագենները հաճախ Մինսկից մարդկանց տեղափոխել են այդտեղ։ Սպանվածների հսկայական քանակի պատճառով այդտեղ մշտական ռեժիմով աշխատել է դիակիզման վառարանը։ Մոխիրը ցրվել է օժանդակ տնտեսության տարածքում, որը պատկանում էր անվտանգության ոստիկանությանը և ՍԴ-ին: Պաշտոնական տվյալներով՝ այստեղ սպանվել է 206 500 մարդ։ Մալի Տրոստենեցում ոչնչացվել են նաև տասնյակ հազարավոր հրեաներ Բելառուսից, Գերմանիայից, Ավստրիայից, Չեխոսլովակիայից^[1]^[8]^[9]^[3]^[10].

1944 թվականի հունիսի վերջին՝ Կարմիր բանակի կողմից Մինսկի ազատագրումից մի քանի օր առաջ, նախկին կոլտնտեսության գոմում գտնվող Տրոստենեց ճամբարի տարածքում գնդակահարվել, այնուհետև այրվել է 6500 բանտարկյալ, որոնք բերվել էին Մինսկի Վոլոդարսկի փողոցի բանտից և Շիրոկայա փողոցի ճամբարից (այժմ՝ Կույբիշևի փողոց):

Հոլոքոստի պատմաբան Քրիստիան Գերլախի ուսումնասիրությունների համաձայն՝ Տրոստենցում սպանվել է 60 000 մարդ^[11]։

Բլագովշչինա

ՍԴ հատուկ թիմը, օգտագործելով Մինսկի բանտի բանտարկյալների աշխատանքը, 1943 թվականի հոկտեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին գերեզմանից հանել և այրել է գնդակահարված ու գազի մեքենաներում թունավորված և Բլագովշչինայում թաղվածների մոտ 100 000 մարմին: Մոտակա գյուղերի բնակիչները պարտավորվել են նշանակված վայր հասցնել մի քանի հազար խորանարդ մետր վառելափայտ^[3]։

1944 թվականի հուլիսին Մինսկի տարածաշրջանային հանձնաժողովը Գերմանացի զավթիչների հանցագործությունները բացահայտելու գծով արտակարգ պետական հանձնաժողովի աջակցությամբ Բլագովշչինայում գտել է 34 փոս-գերեզման: Որոշ փոսերի երկարությունը հասել է 50 մետրի։ Մի քանի գերեզմանների մասնակի բացման ժամանակ 3 մետր խորության վրա հայտնաբերվել են ածխացած մարդկային ոսկորներ և 0,5-ից 1 մետր հաստությամբ մոխրի շերտ:

Շաշկովկա

1943 թվականի աշնանը Մալի Տրոստենեց գյուղից կես կիլոմետր հեռավորության վրա սկսվել են գնդակահարված մարդկանց մարմինները այրելու վառարանի կառուցման աշխատանքները։ Այն եղել է գետնի մեջ փորված փոս։ Փոսի հատակին զուգահեռ դրված են եղել 10 մետր երկարությամբ վեց ռելսեր, ռելսերի վրա՝ երկաթե վանդակաճաղ։ Այն վայրը, որտեղ գտնվում էր վառարանը, շրջապատված էր փշալարերով և հսկվում էր։ Վառարանի մոտ ստեղծվել է վայրէջքի հատուկ վայր մեքենաների համար։ Զոհերը հասցվել են կամ փակ բեռնատարներով, որոնք հատուկ սարքավորված էին մարդկանց գազով սպանելու համար (գազենվագեն), կամ կցասայլերով բաց մեքենաներով։ Վառարանը աշխատել է ամեն օր^[4]^[12]։

Շաշկովկա վայրի վառարանում այրվել է մոտ 50 000 մարդու մարմին^[4]։

Հիշատակի հավերժացում

Ընդհանուր առմամբ, Տրոստենցում նացիստների կողմից խոշտանգվել, գնդակահարվել և այրվել է ավելի քան 206 500 քաղաքացի:

1963 թվականին էկզեկուցիաների իրական վայրերից և բուն ճամբարից զգալի հեռավորության վրա կանգնեցվել է հավերժական կրակով կոթող՝ ի հիշատակ Տրոստենեցի զոհերի։ Երկու համեստ տապանաքարերով հավերժացվել է օկուպացիայի վերջին օրերին գոմում զոհվածների և Շաշկովկայում դիակիզման փոս-վառարանում այրվածների հիշատակը^[3]։

2002 թվականին Բլագովշչինայում՝ առավել մասշտաբային գնդակահարությունների վայրում, տեղադրվել է փոքրիկ հուշանշան: Նույն թվականին Բելառուսի Հանրապետության նախարարների խորհուրդը որոշում է ընդունել «Տրոստենեց» հուշահամալիրի ստեղծման մասին։

Հավերժական կրակ (չի վառվում)
Խորհրդային զինվորների զանգվածային գերեզմանը (ձախից) և հիմնական կոթողը (աջից)
Կոթող
Նոր հուշահամալիրի ծրագիր, որը ներառում է պլանավորված ընդլայնումներ

Հուշանշան
Հուշանշան և ցուցատախտակ
Հուշանշան
Հուշանշան
Հուշարձան

2009 թվականի հուլիսին Մինսկի քաղաքային գործկոմը սկսել է մրցույթ՝ Շաբանի միկրոշրջանի մոտ հուշահամալիրի կառուցման ծրագրի համար։

2015 թվականի հունիսի 22-ին բացվել է համակենտրոնացման ճամբարի տեղում գտնվող «Մալի Տրոստենեց» հուշահամալիրի մի մասը՝ «Հիշողության դարպասները»:

2018 թվականի հունիսի 29-ին Բլագովշչինայում տեղի է ունեցել հուշահամալիրի բացումը։

Ռազմական հանցագործների դատավարություններ

Ճամբարի պարետը՝ ՍՍ ունտերշարֆյուրեր Հենրիխ Այխեն, փախել է Արգենտինա։ 1970 թվականին Կոբլենցի դատախազությունը փակել է ճամբարի մեկ այլ պարետի՝ նախկին ՍՍ օբերշտուրֆյուրեր Գերհարդ Մայվալդի դեմ գործը, ինչի համար հիմք է ծառայել մեղավորության ապացույցի բացակայությունը^[13]։ Այնուամենայնիվ, Համբուրգի երկրամասային դատարանը 1977 թվականի օգոստոսի 2-ին Մայվալդին դատապարտել է 4 տարվա ազատազրկման, բայց այլ հանցագործության համար^[14]։

1968 թվականին Համբուրգի շրջանային դատարանը ցմահ ազատազրկման է դատապարտել Մաքս Հերման Ռիխարդ Կրաներին, Օտտո Հուգո Գոլդապին և Օտտո Էրիխ Դրևսին։ 1977 թվականին Կրաներին ներում է շնորհվել (նա մահացել է 1997 թվականին 96 տարեկան հասակում)^[15]։ 1975 թվականին Գոլդապն ազատ է արձակվել (նա մահացել է 1984 թվականին)^[15]։ Դրևսն ազատ է արձակվել 1973 թվականին, սակայն շուտով ինքնասպան է եղել^[15]։

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 «Памяць. Мiнск. Кнiга 4-я.», 2005, էջ 91—92, 94-95
↑ «Мемориальная доска «евреям-кенигсбержцам»». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-08-20-ին. Վերցված է 2013-01-08-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 Холокост на территории СССР, 2011, էջ 987
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Холокост на территории СССР, 2011, էջ 1088
↑ Ганна Багданава Ахвяры і злачынцы нацысцкага лагера Малы Трасцянец: малавядомыя факты (белорусский) // Беларускі гістарычны часопіс : журнал. — 2019. — № 6 (239). — С. 8. — ISSN 1993-1999.
↑ Справочник о местах принудительного содержания, 2001, էջ 48—49
↑ «Памяць. Мiнскi раён», 1998, էջ 157—158
↑ Historyi︠a︡ Minska = Istorii︠a︡ Minska. — Minsk: "Belaruskai︠a︡ ėntsyklapedyi︠a︡", 2006. — 694 pages с. — ISBN 9851103446, 9789851103443
↑ Ганна Багданава Ахвяры і злачынцы нацысцкага лагера Малы Трасцянец: малавядомыя факты (белорусский) // Беларускі гістарычны часопіс : журнал. — 2019. — № 6 (239). — С. 4. — ISSN 1993-1999.
↑ Чёрная книга, 2015, էջ 262-263
↑ Йенс Хоффманн «Операция 1005» – уничтожение немцами следов массовых преступлений в Малом Тростенце // Лагерь смерти «Тростенец» в европейской памяти. — 2013. — С. 23.
↑ Чёрная книга, 2015, էջ 262
↑ «Der Vernichtungsort Trostenez in der europäischen Erinnerung by Mechthild vom Büchel». issuu.com (գերմաներեն). Վերցված է 2019-11-03-ին.
↑ «Justiz und NS-Verbrechen. Verfahren № 843». expofacto.nl (գերմաներեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2019-11-03-ին. Վերցված է 2019-11-03-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ ^15,0 ^15,1 ^15,2 Irene Altenmüller (2018-02-09). «1968: Hamburger Gericht verurteilt SS-Täter». ndr.de (գերմաներեն). Norddeutscher Rundfunk. Արխիվացված է օրիգինալից 2018-02-09-ին. Վերցված է 2019-11-03-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

Աղբյուրներ

Գրքեր և հոդվածներ

Л. М. Драбовіч, З.I. Малейка, Н. П. Ракiцкая i iнш. (рэдкал.); В. С. Семенякоў, А. А. Ляўшэвiч (уклад.) «Памяць. Мiнск. У 4 кнiгах. Кнiга 4-я.». Гісторыка-дакументальная хроніка гарадоў і раѐнаў Беларусі.. — Мн.: «БЕЛТА», 2005. — 912 с. — ISBN 985-6302-73-0(բելառուս.)
Г. П. Пашкоў, I. I. Зяновiч, В. Ц. Осiпаў i iнш. (рэдкал.); М. I. Курскi, Г. А. Маслыка (уклад.) «Памяць. Мiнскi раён». Гісторыка-дакументальная хроніка гарадоў і раѐнаў Беларусі.. — Мн.: «Беларуская энцыклапедыя», 1998. — 640 с. — ISBN 985-11-0125-7(բելառուս.)
Адамушко В. И., Бирюкова О. В., Крюк В. П., Кудрякова Г. А. Справочник о местах принудительного содержания гражданского населения на оккупированной территории Беларуси 1941—1944. — Мн.: Национальный архив Республики Беларусь, Государственный комитет по архивам и делопроизводству Республики Беларусь, 2001. — 158 с. — 2000 экз. — ISBN 985-6372-19-4.
Политика геноцида. Малый Тростенец.
Maly Trostinec(անգլ.)
Тростенец (док. фильм, 1995 г.)
Бобков У. А. История Минска. — 4. — г. Минск: Белорусская энциклопедия, 2006. — С. 363. — 696 с. — ISBN 985-11-0344-6.
Холокост на территории СССР. Энциклопедия / Гл. ред. И. А. Альтман. — 2-е изд., испр. и доп. — М.: РОССПЭН, 2011. — 1143 с. — ISBN 978-5-8243-1463-2.
Чёрная книга: о злодейском повсеместном убийстве евреев немецко-фашистскими захватчиками во временно оккупированных районах Советского Союза и в гитлеровских лагерях уничтожения на территории Польши во время войны 1941-1945 гг / Под ред. В. Гроссмана, И. Эренбурга. — М.: ACT: CORPUS, 2015. — 768 с. — ISBN 978-5-17-085233-8.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մալի Տրոստենեց» հոդվածին։

[«Памяць._Мiнск._Кнiга_4-я.»—2005——91—92,_94-95-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 «Памяць. Мiнск. Кнiга 4-я.», 2005, էջ 91—92, 94-95

[2] «Мемориальная доска «евреям-кенигсбержцам»». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-08-20-ին. Վերցված է 2013-01-08-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[Холокост_на_территории_СССР—2011——987-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 Холокост на территории СССР, 2011, էջ 987

[Холокост_на_территории_СССР—2011——1088-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Холокост на территории СССР, 2011, էջ 1088

[5] Ганна Багданава Ахвяры і злачынцы нацысцкага лагера Малы Трасцянец: малавядомыя факты (белорусский) // Беларускі гістарычны часопіс : журнал. — 2019. — № 6 (239). — С. 8. — ISSN 1993-1999.

[Справочник_о_местах_принудительного_содержания—2001——48—49-6] Справочник о местах принудительного содержания, 2001, էջ 48—49

[«Памяць._Мiнскi_раён»—1998——157—158-7] «Памяць. Мiнскi раён», 1998, էջ 157—158

[8] Historyi︠a︡ Minska = Istorii︠a︡ Minska. — Minsk: "Belaruskai︠a︡ ėntsyklapedyi︠a︡", 2006. — 694 pages с. — ISBN 9851103446, 9789851103443

[9] Ганна Багданава Ахвяры і злачынцы нацысцкага лагера Малы Трасцянец: малавядомыя факты (белорусский) // Беларускі гістарычны часопіс : журнал. — 2019. — № 6 (239). — С. 4. — ISSN 1993-1999.

[Чёрная_книга—2015——262-263-10] Чёрная книга, 2015, էջ 262-263

[11] Йенс Хоффманн «Операция 1005» – уничтожение немцами следов массовых преступлений в Малом Тростенце // Лагерь смерти «Тростенец» в европейской памяти. — 2013. — С. 23.

[Чёрная_книга—2015——262-12] Чёрная книга, 2015, էջ 262

[13] «Der Vernichtungsort Trostenez in der europäischen Erinnerung by Mechthild vom Büchel». issuu.com (գերմաներեն). Վերցված է 2019-11-03-ին.

[14] «Justiz und NS-Verbrechen. Verfahren № 843». expofacto.nl (գերմաներեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2019-11-03-ին. Վերցված է 2019-11-03-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[Altenmüller-15] 15,0 ^15,1 ^15,2 Irene Altenmüller (2018-02-09). «1968: Hamburger Gericht verurteilt SS-Täter». ndr.de (գերմաներեն). Norddeutscher Rundfunk. Արխիվացված է օրիգինալից 2018-02-09-ին. Վերցված է 2019-11-03-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[1]